قبل از پرداختن به بيماري شقاق مقعدي؛ يك سوال ساده از شما بپرسيم! آيا تا به حال لب شما ترك خورده است؟ اگر به آخرين باري كه لب‌تان دچار ترك شده كه معمولاً مربوط به فصول سرما است فكر كنيد، احتمالاً متوجه مي‌شويد كه ابتدا پوست لب خشك و سپس شروع به ترك برداشتن كرده است. اگر به ترك لب‌تان بي‌توجهي مي‌كرديد، خشكي آن به قدري شدت مي‌يافت كه باعث وسيع و عميق شدن ترك و در نهايت خونريزي در آن مي‌شد. اين مثال ساده نمونه‌ي بارزي از يك نوع شقاق بود كه مي‌تواند بارها براي بدن هر فردي رخ داده باشد.
شقاق چيست؟
شقاق مقعدي با نام علمي فيشر آنال فقط يك ترك يا پارگي ديواره‌ي پوشش داخلي بدن يا سطوح خارجي پوست است كه نبايد با برش اشتباه شود. در شقاق كشش ديواره باعث از هم گسيختگي آن مي‌شود كه در صورت عدم درمان شقاق يا فيشر به موقع به زخم‌هاي باز بزرگ تبديل خواهد شد كه مي‌تواند عضلات زيرين را نيز درگير كند.
حال اگر اين ترك يا پارگي در ديواره‌ي دروني كانال مقعد ـ لوله كوتاه مابين دو دريچه‌ي ابتدايي و انتهايي مقعد كه چهار سانتي‌متر انتهايي لوله‌ي گوارشي يعني راست‌روده را تشكيل مي‌دهدـ رخ دهد، شقاق مقعدي ناميده مي‌شود. فيشر مقعد يك بيماري شايع است كه اغلب با ديگر اختلالات ناحيه‌ي مقعد مانند بواسير اشتباه گرفته مي‌شود.
شقاق يك ترك‌خوردگي باريك با طول و عمق مشخص است كه ممكن است در پوست يا يك ديواره‌ي يا غشاي مخاطي ايجاد شود. شقاق يك بيماري بسيار شايع است كه اگر زود اقدام به پيگيري آن شود مي تواند به راحتي درمان شود. بسته به ناحيه‌اي كه دچار شكاف يا ترك ايجاد شده است انواع شقاق در بدن انسان ايجاد و نام‌گذاري مي‌شود. شقاق مقعدي و شقاق پا، دو شكاف مشتركي هستند كه در بدن رخ مي‌دهند.
بيماري شقاق مقعدي بسيار رايج بوده و زنان، مردان و به ويژه كودكان را درگير خود مي كند. يكي از اصلي ترين علت هاي به وجود آمدن فيشر آنال يبوست و مدفوع سفت و زخيم مي باشد.
علائم شقاق مقعدي
پارگي يا شكافي كه در پوشش ناحيه‌ي انتهايي مقعد (مخاط مقعد) ايجاد مي‌شود داراي نشانه‌هاي مشابه‌اي با ساير بيماري‌هاي مقعدي دستگاه گوارش از جمله هموروئيد است كه ممكن است تا حدودي تشخيص را براي پزشك مشكل كند. علائم ممكن است به طور ناگهاني شروع و يا به آرامي در طول زمان خود را نشان دهند. علائم و نشانه‌هاي شايع شقاق مقعدي عبارت است از:
- درد ناحيه‌ي مقعد: به دليل درگيري بخش انتهايي كانال مقعد كه داراي حسگر و گيرنده‌هاي فراوان درد است، طبيعي است كه فرد به دليل آسيب و از هم گسيختگي پوشش داخلي مقعد دچار احساس درد و ناراحتي شود.
- درد حين و مدتي پس از دفع مدفوع: به دليل اصطحكاك ايجاد شده بين مدفوع و ناحيه‌ي ترك خورده و آسيب ديده‌ي خروجي مقعد هنگام عبور آن به خصوص در صورتي كه مدفوع خشك و سفت باشد، فرد دچار يك درد مضاعفي خواهد شد كه تا مدتي، از چند دقيقه تا چند ساعت پس از اجابت مزاج نيز از آن رنج خواهد برد.
- خونريزي مقعد: ترك ايجاد شده در پوشش مخاطي ديواره مقعد مي‌توانند آن قدر عمقي شود كه خود را به هر يك از مويرگ‌هاي اين ناحيه برساند و منجر به خونريزي شود. به سبب انتهايي بودن منشأ خونريزي ايجاد شده در راست روده، رنگ آن به صورت قرمز روشن رويت خواهد شد زيرا محل خونريزي به خروجي دستگاه گوارش فاصله‌ي زيادي نداشته و قبل از اينكه خون شروع به تيرگي و انعقاد كند فرد متوجه آن خواهد شد.
- خون بر روي سطح مدفوع: احتمال خونريزي ناحيه‌ي شقاق هنگام عبور مدفوع از روي آن بيشتر است پس طبيعي است كه فرد خون را به صورت جداگانه نه مخلوط بر سطح مدفوع خود در سرويس بهداشتي ببيند.
- خون‌آلود شدن دستمال توالت: پس از اجابت مزاج فرد هنوز مي‌تواند اثرات خونريزي شقاق مقعدي خود را بر روي دستمال توالت مصرفي خود ببيند زيرا در صورت تحريك شقاق خونريزي ادامه دارد.
- ايجاد يك زايده‌ي كوچك يا نشانه بر روي پوست نزديك شقاق مقعدي: شقاق مقعدي كه مزمن شده و مدت‌ها از ايجاد آن مي‌گذرد مي‌تواند به صورت يك نشانه‌ي زايده‌اي بر سطح پوست نزديك شقاق خود را نشان دهد.
- سوزش و خارش در مقعد و اطراف آن: ممكن است از برخورد ترشحات طبيعي مقعد يا مدفوع با شقاق مقعدي فرد دچار احساس سوزش يا خارش درون مقعد خود شود.
- ترك قابل مشاهده در اطراف مقعد: در صورت مزمن شدن شقاق مقعدي ناحيه‌ي از هم‌گسيخته تا سطح پوست خروجي مقعد ادامه پيدا مي‌كند به گونه‌اي كه فرد مي‌تواند پارگي و ترك را در اطراف مقعد خود نيز رويت كند.
علت شقاق مقعد يا فيشر
بيماري شقاق يا فيشر در اثر ضربه و فشار به پوشش داخلي ديواره‌ي مقعد هنگام اجابت مزاج يا ديگر علل كشش كانال مقعد ترك يا شكاف ايجاد مي‌شود. البته با وجود اينكه علت دقيق شقاق مقعدي ناشناخته است، اما تصور مي‌شود كه عامل شروع بيماري همين ضربه‌ي سخت به ديواره كانال مقعد است. گاهي اوقات ضربه به دليل حركت مدفوع خشك و سفت يا خيلي شل مي‌تواند به ديواره‌ي مخاطي مقعد آسيب بزند. افرادي كه عضلات دريچه‌اي ناحيه‌ي مقعد تنگ‌تري دارند بيشتر مستعد ابتلا به اين بيماري هستند. ايجاد شكاف ناشي از بيماري التهابي روده، عفونت مقعد و تومور از نادرترين دلايل فيشر مقعدي هستند.
افراد با رژيم‌هاي غذايي غلط و عدم مصرف كافي فيبر مانند ميوه و سبزيجات خود را در معرض ابتلا به بيماري فيشر مقعدي قرار مي‌دهند. از طرفي جراحي‌هاي ناحيه‌ي مقعد بعدي و به هر دليلي فرد را مستعد تنگي دريچه‌ي مقعدي و در نتيجه در معرض روند آسيب ناشي از ضربه‌ي مدفوع سفت و سخت قرار مي‌دهد كه خود مكانيزم ايجاد يك بيماري شقاق مقعدي است.
بيماران مبتلا به اختلالات زمينه‌اي دريچه‌ي مقعد با احتمال بيشتري دچار آسيب شكاف و ترك مقعدي طي ضربه به آن خواهند شد. طي مطالعات انجام شده بيشتر افراد مبتلا به شقاق مقعدي، حداقل به يك بيماري زمينه‌اي دريچه‌ي مقعدي مبتلا هستند. در واقع بيشتر افراد مبتلا به فيشر اين اختلال فشار مضاعف را هميشه حتي در حالت استراحت عضله نيز دارند.
احتمال ايجاد فيشر در ناحيه‌ي خط وسط ديواره‌ي پشتي كانال مقعد به دليل ضعف و حساسيتي كه دارد، بيشتر است.
براي بيشتر افراد اين سؤال پيش مي‌آيد كه چرا با وجود توانايي بدن در بهبود خود‌به‌خودي زخم‌هاي كوچك در بيشتر موارد نمي‌تواند ترك كوچك موجود در مخاط مقعد را برطرف كند و بيماري ماه‌ها طول مي‌كشد؟ جواب آن بسيار ساده است زيرا عواملي درون محيط مقعد مانع بهبود خودبه‌خود ترك خواهند شد.
يكي عبور مدفوع كه با هر بار اجابت مزاج منجر به سايش و تحريك فيشر خواهد شد و ديگري انقباضي كه در عضلات دريچه‌ي مقعد اتفاق مي‌افتد خونرساني به محل فيشر را كم و درنتيجه احتمال گردش خون در بافت‌هاي آسيب‌ديده آن و اطرافش را كم و بهبودي را به تأخير مي‌اندازد. بدين ترتيب علتهاي اساسي ايجاد بيماري فيشر شامل:
- اسهال طولاني مدت
- يبوست مزمن (بيشتر در بزرگسالان)
- عادت تميز كردن مقعد به صورت خشن با دستمال‌هاي زبر
- رابطه‌ي جنسي مقعدي
- عضلات دريچه مقعدي بيش از حد تنگ
- بارداري
- سرطان راست روده
- بيماري‌هاي التهابي روده و بيماري‌هاي مقاربتي
- بيماري كرون
- خاراندن مقعد (به صورت يك حركت پاسخي خارش ناشي از انگل روده‌اي مانند كرمك)
- آسيب مقعد هنگام زايمان سخت
انواع شقاق مقعد
به طور كلي شقاق به دو دسته تقسيم مي شود. اين تقسيم بندي بر حسب مدت زمان بروز بيماري و شدت آن انجام مي شود. انواع شقاق به اين شرح است:
شقاق حاد
شقاق حاد به شقاقي گفته مي شود، كه بيمار براي اولين بار علائم فيشر را تجربه نمايد. شقاق حاد كمتر از ۱۲ هفته از بروز آن گذشته است. اين نوع شقاق مقعدي علائمي حاد و شديد از جمله درد و خونريزي را به همراه دارد. در اين حالت زخم شقاق، سطحي و كم عمق است و نيز طول كمي دارد.
معمولاً شقاق حاد با استفاده از درمان هاي خانگي و رعايت چند نكته ساده بهبود مي يابد. در اغلب موارد تنها كافي است يبوست خود را درمان نماييد تا از تكرر فشار بر ناحيه مقعد جلوگيري شود.
شقاق مزمن
در صورتي كه نسبت به درمان شقاق حاد بي توجه باشيد، شقاق مزمن ايجاد مي شود. معمولاً شقاقي كه بيش از ۱۲ هفته از بروز آن گذشته شقاق مزمن نام مي گيرد. با گذشت زمان زخم شقاق پيشرفت نموده و علائم و عمق فيشر هم تشديد مي شود.
در نتيجه عمق زخم شدت يافته و عضله مقعدي را نيز درگير مي كند. در اين حالت بيماري تا حدي پيشرفت نموده كه براي درمان نياز به جراحي است.
محل بروز شقاق كجاست ؟
شقاق مقعدي به شكل يك قطره اشك خطي دردناك و يا ايجاد شكاف در بافت پوششي نرم و مرطوب (مخاط) قسمت انتهايي كانال مقعد ظاهر مي‌شود كه در كوتاه مدت معمولاً تنها شامل سطح پوششي ديواره‌هاي داخلي مقعد و در بلندمدت به صورت عمقي‌تر تمام ضخامت مخاط مقعد را درگير مي‌كند. شقاق با شيوع يكسان در هر دو جنس زن و مرد اتفاق مي‌افتد. البته احتمال شقاق مقعدي در زنان پس از زايمان و در افراد مبتلا به بيماري كرون بيشتر است. اين بيماري اغلب در سنين جواني و ميانسالي رخ مي‌دهد. با افزايش سن احتمال ابتلا به فيشر مقعد كم مي‌شود. اين بيماري در كودكان كمتر از يك سال نيز بسيار ديده مي‌شود.
در نيمي از موارد امكان بهبود با خودمراقبتي فرد و اصلاح عادات غلط تغذيه‌اي و جلوگيري از يبوست وجود دارد. با اين حال احتمال عود بيماري در صورت تكرار فشار در ناحيه‌ي آسيب ديده هست. شكست درمان سنتي شقاق نشانه‌اي براي درمان شقاق به روشهاي پزشكي چون انجام ليزر شقاق است. امروزه محققان به شدت دنبال راهي براي پيدا كردن يك درمان دارويي مؤفق و جايگزين درمان جراحي فيشر مقعدي هستند.
عوارض
شقاق مقعدي با بيماري هاي جدي تري مانند سرطان روده ارتباطي ندارد، اگرچه سرطان مقعد ممكن است شبيه به زخم شقاق باشد، با اين حال برخي از عوارض احتمالي اين عارضه عبارتند از:
- شقاق مزمن مقعد: اين نوع شكاف به مرور زمان بهبود نمي يابد. بلكه مي تواند باعث ايجاد بافت اسكار گسترده تري در محل خود فيشر شود.
- فيستول مقعدي: «مجراي» غيرطبيعي كانال مقعد را به اندام‌هاي اطراف، معمولاً ساير قسمت‌هاي روده، مي‌پيوندند. در صورتي كه فيشر مقعد درمان نشده باقي مانده و عفونت كند، مي تواند فيستول را بوجود بياورد.
- تنگي مقعد: به دليل اسپاسم اسفنكتر مقعد يا انقباض بافت اسكار، كانال مقعد به طور غير طبيعي باريك شده و فرد دچار تنگي ركتوم مي شود.